Wraz ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Międzyrzecza – Ryszardem Patorskim, łączymy rozerwane historie.
Europejskie Dni Dziedzictwa 2024 – Sieci. Połączenia.
Gmina żydowska Wschowa – gmina żydowska Skwierzyna 🔯🕍🕎
„Cmentarz żydowski w Skwierzynie leży przy ul. Międzyrzeckiej, w południowej części miasta, około 2 km od centrum, na wysokim wzgórzu przy drodze do Międzyrzecza. Na niemieckich mapach wzgórze to jest opisane jako „Judenberg” (góra żydowska). Od północnej strony wzgórze cmentarne graniczy z dawnym cmentarzem ewangelickim (obecnie komunalny).
Rok założenia cmentarza nie jest znany, choć według Jana Jagielskiego z Żydowskiego Instytutu Historycznego jego fundacja mogła przypaść na początek XVIII wieku. Jeżeli tak było, to powinien istnieć wcześniejszy cmentarz, który służył gminie, a po jego zapełnieniu przestał pełnić funkcje grzebalne. Niestety z braku źródeł trudno wskazać jego lokalizację. Przypuszczalnie mógł znajdować się przy dzisiejszej ul. Sobieskiego, na południe od dawnego cmentarza ewangelickiego, którego pozostałości w formie fragmentu muru cmentarnego przetrwały do naszych czasów.
Skwierzyński cmentarz żydowski o powierzchni 2,35 ha, a jest największym w województwie lubuskim, zarówno ze względu na obszar, jak i ilość całkowicie lub częściowo zachowanych macew. Wiadomo, że cmentarz służył za miejsce pochówku również Żydom z pobliskiego Murzynowa. Zachowało się ok. 550 (zinwentaryzowanych) do 700 nagrobków (stan na wrzesień 2021 r). Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1736 roku. Najmłodszy (do tej pory znaleziony) nagrobek datowany jest na 1935 rok.
W drugiej połowie lat 30. XX w. cmentarz przestał pełnić funkcje grzebalne. Okres II wojny światowej przetrwał w stanie nienaruszonym, zachowując bramy cmentarne, ogrodzenie, studnię rytualną, która znajdowała się przy bramie od strony ul. Międzyrzeckiej, dom przedpogrzebowy usytuowany na szczycie wzgórza, nagrobki, grobowce i inne elementy wyposażenia cmentarnego. W takim stanie, stopniowo zarastając, przetrwał do połowy lat 60. XX wieku.
Sytuacja zmieniła się na przełomie lat 60. i 70., kiedy cmentarz w relatywnie krótkim czasie został zdewastowany do tego stopnia, że zatracił pierwotne cechy dotyczące rozplanowania i wyposażenia. Dewastacja przebiegała dwutorowo, była wypadkową państwowej akcji likwidacji cmentarzy oraz indywidualnych aktów wandalizmu mieszkańców miasta. Cmentarz ucierpiał najbardziej z powodu rozbudowy ul. Międzyrzeckiej, kiedy stał się miejscem pozyskiwania darmowych materiałów budowlanych. Nagrobki znalazły się w fundamentach i tarasach wielu wybudowanych wtedy domów. Płyty wykonane ze szlachetnych materiałów, takich jak marmur czy granit, już wcześniej wykorzystywane przez miejscowych kamieniarzy i przeszlifowane, można znaleźć dzisiaj na okolicznych cmentarzach komunalnych. Znaczna część płyt marmurowych i granitowych została wywieziona poza Skwierzynę, między innymi do Poznania i Szczecina. Największa ich grabież dokonała się na początku lat 70. XX wieku. Przez kilka dni firma ze Szczecina przy użyciu ciężkiego sprzętu, między innymi dźwigu, demontowała cenne nagrobki, grobowce rodzinne z czarnego szwedzkiego marmuru i metalowe, misternie kute ogrodzenia. Rabunek dokonał się przy pełnej aprobacie ówczesnych władz miasta.
Lepsze czasy dla poważnie zdewastowanego już cmentarza przyszły na początku lat 90. XX wieku. W 1992 r. wojewódzki konserwator zabytków wpisał cmentarz do rejestru zabytków i zlecił jego inwentaryzację. Dokonali jej Henryk Grecki z Pracowni Zieleni Zabytkowej w Szczecinie oraz Ryszard Patorski z muzeum w Międzyrzeczu, który sfotografował 162 macewy. Na podstawie zdjęć Paweł Woronczak dokonał tłumaczenia napisów nagrobnych z języka hebrajskiego i niemieckiego na język polski.
W latach 2001–2002 w ramach projektu „Przywrócić Pamięć”, jednego z 13 nagrodzonych przez Fundację Forda, która przyznała na jego realizację 26 500 PLN, przeprowadzono prace rekonstrukcyjne. Projekt przewidywał uporządkowanie i odrestaurowanie terenu cmentarza oraz działania dydaktyczno-edukacyjne. 7–8 czerwca 2002 r. odbyła się sesja naukowa pod tytułem „Żydzi w zachodniej Wielkopolsce”. W tym samym roku wydano również broszurę Żydzi w Skwierzynie.
Zrekonstruowany cmentarz cieszył się dużą popularnością wśród skwierzynian i przyjezdnych. Zamontowane na cmentarzu tablice informacyjne w języku polskim i angielskim pozwalały zorientować się w historii gminy i symbolice nagrobnej. Jednak już we wrześniu 2002 r. pojawiły się pierwsze drobne próby dewastacji. W nocy z 9 na 10 września 2003 r. nieznani sprawcy zniszczyli około 20 macew: część poprzewracali i połamali, a na innych namalowali swastyki, obsceniczne rysunki i antysemickie hasła.
Oprócz tradycyjnej formy, jaką jest macewa, na skwierzyńskim cmentarzu można spotkać także nagrobki w kształcie obelisku, a także ciosy kamienne, charakterystyczne dla cmentarzy chrześcijańskich. Są to niewątpliwie wpływy haskali przyjętej bardzo wcześnie przez miejscową gminę. Do naszych czasów w zasadzie dotrwały tylko nagrobki wykonane z piaskowca. Najstarsze nagrobki znajdują się w zachodniej części wzgórza od strony drogi do Międzyrzecza. Najczęściej są niewysokie, około 30–60 cm, wykonane z kamieni narzutowych, głównie z różowego granitu. W środkowej części wzgórza udało się zlokalizować kilka nagrobków dziecięcych. Na pozostałych częściach cmentarza można znaleźć wymienione wyżej typy nagrobków, przy zdecydowanej przewadze macewy. Zachowane płyty są w większości prostokątne, różnej wysokości, najczęściej od 50 do 150 cm, choć zdarzają się i wyższe. Osadzone są bezpośrednio w ziemi lub na cokołach, a niektóre zachowały częściowo metalowe ogrodzenia wokół siebie. Na niektórych płytach lub fragmentach płyt zachowały się ślady polichromii. Oprócz złoconych liter najczęściej pojawia się kolor niebieski i biały.
Płyty nagrobne pokryte są inskrypcjami jedno lub dwustronnymi w języku hebrajskim i niemieckim, przy czym z wyjątkiem kilku płyt nagrobnych posiadających tylko niemieckie napisy, pozostałe posiadają inskrypcje hebrajskie bądź hebrajskie i niemieckie. Zachowało się około 20% macew z inskrypcjami dwustronnymi.
Tylko jedna trzecia zachowanych skwierzyńskich macew posiada symbole. Na pozostałych płytach dominują inskrypcje z rzadka ozdobione schematycznym motywem wici roślinnej. Tylko na kilku płytach można znaleźć bardziej rozbudowane motywy ozdobne wywodzące się najczęściej ze świata roślin. Wśród nielicznych symboli dominuje oko opatrzności (21 macew) umieszczone w naczółku macewy. Jest to symbol oryginalny i rzadki, specyficzny dla sztuki nagrobnej żydostwa niemieckiego. Wywodzi się on ze sztuki protestanckiej, która oddziaływała na zreformowanych niemieckich Żydów. Oprócz tego można spotkać nagrobki z symboliką kapłanów (Kohen) i Lewitów, a także z następującymi symbolami: złamane drzewo, złamany kwiat, gałązka oliwna, lew, korona, lira i księga, motyl (1 macewa).
Zamknięta księga zdobi grób jednego z najwybitniejszych przedstawicieli skwierzyńskiej gminy żydowskiej w XIX w., Dawida Meyera. Najbardziej oryginalnym przykładem symboliki nagrobnej skwierzyńskiego cmentarza jest serce przebite strzałą (1 macewa ) na grobie kilkuletniego dziecka. Umieszczenie takiego symbolu na nagrobku, nawet na cmentarzu należącym do reformowanych Żydów stanowi swoiste kuriozum niespotykane na innych cmentarzach żydowskich. Świadczyłoby to o tym, że Żydzi skwierzyńscy odeszli na tyle od religijnej ortodoksji, że zastosowanie świeckich symboli, nie budziło już sprzeciwów.
Od ok. 2007 r. na cmentarzu w Skwierzynie, w ramach projektu „Żydowskie dziedzictwo kulturowe w Brandenburgii”, którego organizatorem jest Uniwersytet Europejski Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, prowadzona są prace geodezyjne oraz dokumentacja nagrobków. Do września 2021 r. odczytano i skatalogowano ok. 550 nagrobków. Szacuje się, że całkowita liczba nagrobków wynosi 700. Spis odcztanych inskrypcji nagrobnych znajdzie się internetowej bazie cmentarzy Jüdische Friedhöfe in Polen auf den Gebieten der ehemaligen Provinz Brandenburg (Cmentarze żydowskie w Brandenburgii). „
Źródło: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/s/92-skwierzyna/114-cmentarze/32159-cmentarz-zydowski-w-skwierzynie-ul-miedzyrzecka?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR3P-JWMz3c9GuZXXULJKO1771IbrGRwvmiY2NqNxBVBI0cmpsGJjcaJILg_aem_AfG5d4oZigMEUEwFPaAX8O2t7c2qaKcZnUYAobHJ-n6eYygdj4rBP-Rp0Yxj6CuWmKk_giUfzxUujPb9MHx1owbE
Fotografie: Stowarzyszenie Czas A.R.T.
NASZA PRACA NIE JEST W ŻADEN SPOSÓB WSPÓŁFINANSOWANA ZE ŚRODKÓW GMINY WSCHOWA.
